Historia górnictwa węglowego

na ziemi Rybnicko - Wodzisławskiej.

 

W 1788 roku pruski minister prowincji śląskiej Karol Jerzy von Hoym wydał nakaz, aby wszystkie paleniska urzędowe powiatu przystosowano na opał węglem kamiennym. On też zorganizował w 1788 roku w Rybniku Królewski Urząd Górniczo-Hutniczy, podległy urzędowi skarbu śląskiego we Wrocławiu.

Z jego polecenia asesor górniczy Reinchhardt i przysięgły górniczy Issak Salomon prowadzili badania geologiczne w rejonie Rybnika.

W roku 1788 Wynikiem prowadzonych badań było odkrycie bogatych złóż węgla na terenie Biertułtów, Niewiadomia, Niedobczyc, Rydułtów, Czerwionki i Dębieńska.

Wzgórze na granicy Biertułtów, Niewiadomia i Niedobczyc zwane „Babią Górą", dało początek górnictwu węglowemu na tych ziemiach.

Kopalnia „Hoym" została założona w 1792r. w Biertułtowach, na południowym zboczu „Babiej Góry", a jedynie skrawek pola górniczego „Hoym" znajduje się na terenie Niewiadomia Górnego. W latach 1792-1810 kopalnia podlegała zarządowi Kamery Wojenno-Dominalnej we Wrocławiu, a następnie przeszła na Skarb Państwa Pruskiego.
Dodać tu trzeba, że jest to pierwsze pole górnicze nadane w tym regionie.

Kopalnia „Hoym". ("Ignacy") działała w ramach kopalni „Rydułtowy" do roku 2008 (ostatnie wydobycie 1995 )

Warto wspomnieć o dodatkowych nadaniach, jakie miały miejsce w 1792 roku dla kopalń: „Minette" w Bujakowie, eksploatowanej do 1801 roku, „Neues Glück" w Laskowicach, działającej w latach 1798—1806, oraz „Leopold" w Ornontowicach, funkcjonującej samodzielnie do 1886r. Były to najstarsze nadania w rejonie Rybnika.

W 1803r. otwarto w Radoszowach kopalnię „Wilhelm" którą jednak po kilku latach zlikwidowano z powodu małej rentowności.

W 1820r. kopalnia ta została nadana ponownie pod nazwą „Julia", w 1856r. przyłączono ją do istniejącej od 1843r. kopalni „Leo" w Rydułtowach, należącej do  Józefa Domsa z Raciborza.

Do najważniejszych kopalń rybnickich należała „Charlotte" koło Czernicy założona w 1806r. przez właściciela majątku von Sacka. Właściciele kopalni zmieniali się kilkakrotnie, a w 1843r. nabył ją lekarz Karol Kun Wojnowic.

W 1807r. powstała kopalnia „Antoni" (przemianowana później na „Szczęście Antoniego") między Dębieńskiem a Jaśkowicami, której właścicielami byli od 1831r. książęta raciborscy.

W 1840r. aptekarz Fritze z Rybnika uzyskał w Pszowie nadanie górnicze pod nazwą „Anna". Kopalnia ta była eksploatowana od 1844r., a w latach 1856-1864 wykupili jej udziały spadkobiercy Józefa Domsa. W 1841r. powstała koło Biertułtów kopalnia "Reden"

 

Rok 1873 stanowił w Zagłębiu Górnośląskim punkt szczytowy okresu dobrej koniunktury, poprzedzającego długotrwały kryzys i depresją gospodarczą w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych.

 W okręgu rybnickim były w tym roku czym 22 kopalnie, które wydobyły łącznie 328 tys. t węgla kamiennego i zatrudniały 2595 robotników.

Stanowiło to 4,2% wydobycia i prawie 8% zatrudnienia w całym przemyśle węglowym Górnego Śląska. W tych warunkach większość kopalń rybnickich nie zdołała przetrwać kryzysu. Liczba czynnych zakładów zmniejszyła się już w 1875r. do 10, a w 1881r. do 8.

Z miejscowych przedsiębiorstw zdołało przetrwać kryzys gwarectwo „Charlotte" , ponadto powstało w 1903r. nowe przedsiębiorstwo pod nazwą Rybnickie Gwarectwo Węglowe. Twórcami Rybnickiego Gwarectwa Węglowego byli bogaci hurtownicy Friedlaenderowie.

 Pierwsze nadania górnicze w okręgu rybnickim nabył już w 1872r. założyciel firmy Emanuel Friedlaender. Jego syn Fryderyk zakupił kopalnie „Emma" (obecnie „Marcel"), „Rymer" , „Anna" oraz liczne nie eksploatowane jeszcze pola górnicze.
W 1859r.  kopalnia „Beatensglück" w Niewiadomiu, eksploatowana do roku 1919 od 1913 należała do Rybnickiego Gwarectwa Węglowego.

Skarb pruski, który już od lat sześćdziesiątych XIX wieku prowadził systematyczne badania geologiczne na całym Górnym Śląsku, uzyskał w latach 1890-1914 na obszarze ówczesnego powiatu rybnickiego prawie 300 km² nowych nadań na węgiel kamienny. 
W 1903r. przystąpiono do budowy nowej kopalni państwowej „Knurów" koło Knurowa.

Kompleks kopalń i pól górniczych w rejonie Dębieńska nabyła w 1896r. spółka akcyjna Zjednoczone Huty Królewska i Laura, która w 1898r. rozpoczęła tam budowę dzisiejszej kopalni „Dębieńsko". Przy kopalni zbudowano również koksownię i destylarnię smoły pogazowej.

W okolicach Chwałowic książę Donnersmarck uzyskał w latach 1875-1897 nadania górnicze o łącznej powierzchni prawie 45 km² i w 1903r. rozpoczął tam budowę kopalni „Donnersmarck" (obecnie „Chwałowice"). W tym samym roku na polach górniczych, należących do kopalni „Donnersmarck", w pobliżu Boguszowic, rozpoczęto budowę szybów wydobywczych „Blücher", które stały się zaczątkiem dzisiejszej kopalni „Jankowice"

Wykaz kopalń powstałych na ziemi Rybnicko-Wodzisławskiej do roku 1939

Nazwa kopalni (Gruby)	Data nadania lub powstania kopalni	Miejscowość	Nazwa kopalni po zmianach
Szczęście Antoniego	1792	Jaśkowice/Orzesze
Leopold	1792	Ornontowice
Hoym	1792	Niewiadom	Ignacy/Rydułtowy
Minette	1792	Bujaków/Gierałtowice
Friedrich	1801	Zawada/Orzesze
Wilhelm	1803	Radoszowy	Rydułtowy
Ciosek	1806	Leszczyny
Charlotte	1806	Rydułtowy	Rydułtowy
Sack	1806	Czernica/Gaszowice	Rydułtowy
Mariane	1807	Czerwionka/Leszczyny	Dębiensko
Julia	1820	Rydułtowy	Rydułtowy
Emilia	1824	Orzesze
Gute Einigkeit	1828	Dębieńsko/Leszczyny	Dębieńsko
Gute Nachbarschaft	1831	Dębieńsko/Leszczyny	Dębieńsko
Janette	1831	Dębieńsko/Leszczyny
Petronrla	1832	Czernica/Gaszowice	Rydułtowy
Pax	1832	Bełk/Leszczyny
Ludwig	1832	Dębieńsko/Leszczyny	Dębieńsko
Carolus	1838	Niedobczyce	Ignacy/Rydułtowy
Harmonia	1838	Czerwionka/Leszczyny	Dębieńsko
Anna	1840	Pszów	Rydułtowy Anna
Helene	1840	Czerwionka/Leszczyny	Dębieńsko
Eleonore	1841	Rydułtowy	Rydułtowy
Johann Jacob	1841	Niedobczyce/Rybnik	Rymer
Reden	1841	Biertułtowy/Radlin	Marcel
Leo	1843	Rydułtowy	Rydułtowy
Dębieńsko	1843	Czerwionka	Dębieńsko
Laura	1844	Niewiadom	Ignacy/Rydułtowy
Oswald	1845	Dębieńsko/leszczyny	Dębieńsko
Rymer	1853	Niedobczyce/Rybnik	Rymer
Susannaswunsch	1854	Czerwionka/Leszczyny
Czienskowitz	1855	Piece/Gaszowice	Rydułtowy
Kaiserin Elisabeth	1856	Niewiadom Dolny/Rybnik	Beatensgluck
Dicke Verwandschaft	1857	Piece/Gaszowice	Rydułtowy
Wallhofen	1857	Piece/Gaszowice	Rydułtowy
Frantz Josef	1857	Niedobczyce	Beatensgluck
Emma	1858	Biertułtowy	Marcel
Mariahilf	1858	Biertułtowy/Radlin	Emma
Wien	1859	Niewiadom Dolny	Beatensgluck
Beatensgluck	1859	Niewiadom Górny	Rymer
Donnersmarck	1897	Chwałowice/Rybnik	Chwałowice
Knurów	1903/1910	Knurów
Jankowice	1913/1915	Boguszowice/Rybnik	Jankowice
Fryderyk	1914/1917	Gorzyce
Ewa	1924/1928	Bełk/Leszczyny

 

 

Łącznie w 1913r. było w okręgu rybnickim 9 czynnych kopalń, a dziesiąta znajdowała się w budowie. Kopalnie te należały do 6 różnych przedsiębiorstw. Były to duże zakłady wyposażone w nowoczesne maszyny odwadniające i wyciągowe i posiadające niejednokrotnie zakłady pomocnicze oraz dalszej przeróbki, jak cegielnie, brykietownie, koksownie, elektrownie.

Głębokość eksploatacji dochodziła do 400—500 m, a nowo budowany szyb wydobywczy kopalni „Knurów" osiągnął w 1914r. nawet 575 m.

Łączna produkcja kopalń Rybnickich osiągnęła w 1913r. 4611 tys. t, co stanowiło już ponad 10% wydobycia na całym Górnym Śląsku.
Rozpoczęte w początkach XX wieku inwestycje kontynuowano również w latach I wojny światowej oraz początkowo w okresie powojennym.
Dopiero trudności gospodarcze okresu międzywojennego wpłynęły na wstrzymanie dalszej rozbudowy kopalń.

Łączne wydobycie w okręgu rybnickim doszło w 1918r. do 5,2 milionów t, a w 1929r.  do 6,9 milionów t.

W zakresie stosunków własnościowych nastąpiły w latach międzywojennych stosunkowo niewielkie zmiany. Najważniejszą z nich było przejęcie kopalni "Knurów" wraz z innymi kopalniami skarbowymi w przyznanej Polsce części Górnego Śląska na własność państwa polskiego i wydzierżawienie polsko-francuskiej spółce „Skarboferm".

W 1937r. kopalnia „Dębieńsko" wraz z całym majątkiem Katowickiej Spółki Akcyjnej dla Górnictwa i Hutnictwa przeszła na własność Wspólnoty Interesów Górniczo-Hutniczych.

Rybnickie Gwarectwo Węglowe nabyło w 1930r. większość udziałów gwarectwa „Charlotte" i przejęło w administrację kopalnię Rydułtowy". Kryzys gospodarczy skłonił jednak kierownictwo przedsiębiorstwa do przejściowego unieruchomienia tej kopalni w latach 1932-1936.
Również książę Donnersmarck w latach trzydziestych przejściowo unieruchomił swoje kopalnie w okręgu rybnickim z powodu braku zbytu, co doprowadziło nawet do konfliktu z polskimi władzami, usiłującymi nie dopuścić do wzrostu bezrobocia wśród górników.

W Gorzyczkach czeska spółka akcyjna pod nazwą Zachodnioczeski Związek Górniczy rozpoczęła w 1914r. budowę nowej kopalni węgla „Fryderyk", jednak z powodu złych warunków geologicznych już. w 1923r. wstrzymała wydobycie.

W okresie okupacji hitlerowskiej kopalnie rybnickie, z wyjątkiem tylko 2 zakładów należących do Donnersmarcka („Chwałowice" i „Jankowice"), zostały przejęte przez niemiecki koncern państwowy Hermann Göring.

Po II wojnie 3 III 1945r. utworzono Rybnickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego w Rybniku (z początkową siedzibą w Katowicach) objęło kopalnie: Rydułtowy, Anna, Ignacy, Rymer, Emma, Dębieńsko, Silesia, Knurów, (przekazaną 20 III 1945r. do Gliwickiego ZPW) oraz (od 20 III 1945r). Chwałowice i Jankowice.

Od 1 I 1947r. kopalnię Silesia przejęło Jaworznicko-Mikołowskie ZPW,
Rybnickie ZPW otrzymało wiele nowo zbudowanych kopalń a jego siedzibę przeniesiono1 I 1978r. do Jastrzębia Zdroju. 

Z dniem 01.01.1968 roku KWK „Ignacy” włączono do KWK „Rydułtowy” jako Ruch II.

W latach 1956–1970 wydobycie węgla w rybnickich kopalniach wzrosło z 11,7 mln ton do 26,5 mln ton, a zatrudnienie z 33,1 tys. do 70,2 tys. pracowników.

W latach 1966–1968 przy kopalni „Jankowice” wybudowano brykietownię, która miała dostarczać milion ton brykietów rocznie. Była to największa brykietownia w Polsce. W 1970 roku wyprodukowano 809 tys. ton brykietów. Po wybudowaniu brykietowni przy KWK „Jankowice” zmniejszono produkcje brykietów przy KWK „Rymer”. Zaniechano jej modernizacji i w 1969 brykietownia została zamknięta.

W dniu 01.01.1976 roku KWK „Dębieńsko” odłączono od rybnickiego ZPW i przekazano ją do zabrzańskiego ZPW.

W latach 1971–1980 rybnickie kopalnie zwiększyły wydobycie węgla z 28,4 mln ton do 43,9 mln ton. W tym samym czasie zatrudnienie wzrosło z 70,2 tys. pracowników do 101 tys. zatrudnionych.

W 1981r. do Rybnicjiego ZPW należały kopalnie :Rydułtowy, Anna, Rymer, Marcel, Chwałowice, Jankowice, 1-Maja, Jastrzębie, Moszczenica, Manifest Lipcowy, Borynia, XXX-lecia PRL, ZMP, oraz Suszec-Kaczyce-Pawłowice (w budowie), które 1X 1982 weszły w skład Zrzeszenia Kopalń Węgla Kamiennego w Jastrzębiu Zdroju.

"Rybnicko-Jastrzębskie Gwarectwo Węglowe" - istniejąca w latach 1984 - 1993 struktura organizacyjna, grupująca kopalnie Rybnickiego Okręgu Węglowego.

Gwarectwo powstało na bazie Rybnickiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego oraz Zrzeszenia Kopalń Węgla Kamiennego w Jastrzębiu Zdroju.
W skład Rybnicko-Jastrzębskiego Gwarectwa Węglowego wchodziły następujące kopalnie: Anna, Borynia, Chwałowice, Jankowice, Jastrzębie, Krupiński, Manifest Lipcowy, XXX-lecia PRL, Marcel, Moszczenica, Morcinek, Rydutowy, Żory

Przedsiębiorstwo Eksploatacji Węgla „Południe” z siedzibą w Jastrzębiu-Zdroju (1 stycznia  - 11 grudnia 1989). Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1988 roku 1 stycznia 1989 roku przekształcono Rybnicko-Jastrzębskie Gwarectwo Węglowe (działające od roku 1984) w Przedsiębiorstwo Eksploatacji Węgla „Południe”. PEW "Południe" podlegał Wspólnocie Węgla Kamiennego utworzonej 23 października 1987 roku (siedziba w Katowicach). PEW "Południe" zostało zlikwidowane decyzją Ministerstwa Przemysłu 11 grudnia 1989 roku. Jednak funkcjonowało do 30 kwietnia roku 1990 jako PEW "Południe w likwidacji. Część kopalń uzyskała niezależność ekonomiczną i funkcjonowała samodzielnie pozostałe działały w Rejonowych Inspektoratach Wspólnoty Węgla Kamiennego do momentu uzyskania niezależności ekonomicznej.  Samodzielność z PEW "Południe" na początku uzyskały kopalnie: Manifest Lipcowy", "XXX-lecia PRL", "Jankowice", "Bolesław Śmiały". Zakłady podlegały bezpośrednio Ministerstwu Przemysłu.

Po Rybnickim Zjednoczeniu Przemysłu Węglowego (siedziba wpierw w Radlinie i Katowicach, potem w Rybniku, w końcu w Jastrzębiu-Zdroju) przekształconym w Zrzeszenie Kopalń Węgla Kamiennego w Jastrzębiu-Zdroju, kolejno w Rybnickie-Jastrzębskie Gwarectwo Węglowe utworzono przedostatnią organizację skupiającą kopalnie w naszym rejonie, Przedsiębiorstwo Eksploatacji Węgla „Południe” (PEW).

W styczniu utworzono 4 Przedsiębiorstwa Eksploatacji Węgla w Zagłębiu Górnośląskim oraz jedno w Zagłębiu Dolnośląskim (Przedsiębiorstwo Eksploatacji Węgla "Dolny Śląsk): - „Południe” z siedzibą w Jastrzębiu-Zdroju, - „Północ” z siedzibą w Katowicach, - „Wschód” z siedzibą w Sosnowcu, - „Zachód” z siedzibą w Zabrzu. PEW „Południe” skupiało 16 kopalń i 5 zakładów pomocniczych. W jego struktury włączono Kopalnię Węgla Kamiennego „Bolesław Śmiały” (Łaziska Górne), ale poza organizacją znalazła się Kopalnia Węgla Kamiennego „Szczygłowice” oraz Kopalnia Węgla Kamiennego „Knurów” (włączono je do PEW „Zachód”).

Rybnicka Spółka Węglowa Spółka Akcyjna - jednoosobowa spółka Skarbu Państwa, skupiająca obiekty górnicze w rejonie rybnickim, powstała w 1993 roku, zlikwidowana w 2003 roku. Siedziba spółki mieściła się przy ul. Jastrzębskiej 10 w Rybniku.

Kompania Węglowa.S.A rozpoczęła działalność 1 lutego 2003 roku, i przejęła należące do RSW kopalnie: Rydułtowy-Anna, Marcel, Chwałowice, Jankowice.

Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. – największy w Polsce producent węgla koksowego, powstała 1 kwietnia 1993r. jako jednoosobowa spółka Skarbu Państwa z siedzibą w Jastrzębiu-Zdroju. Na bazie części Rybnicko-Jastrzębskiego Gwarectwa Węglowego. W chwili rozpoczęcia działalności do spółki należały następujące kopalnie:  Borynia, Jastrzębie, Krupiński, Morcinek, Moszczenica, Pniówek, Zofiówka W 1994 roku kopalnie Moszczenica i Jastrzębie połączono razem w KWK Jas-Mos. W roku 2000 zakończono likwidację KWK Morcinek. 12 grudnia 2006 podjęto uchwałę w sprawie zainicjowania procesu połączenia KWK "Budryk" SA w Ornontowicach i Jastrzębskiej Spółki Węglowej SA. Obecnie do spółki należy 6 kopalń oraz szereg podmiotów gospodarczych jak: Zakład Logistyki Materiałowej, Spółka Energetyczna Jastrzębie S.A., Jastrzębska Spółka Kolejowa Spółka z o.o., Polski Koks S.A. i inne.