Pszczyński  Zamek

 

Pierwszy zamek w Pszczynie - jak podaje Fryderyk Schaeffer, XIX-wieczny książęcy archiwariusz i kronikarz pszczyński - został najprawdopodobniej wzniesiony w XI lub XII wieku przez książąt piastowskich.

 Był budowlą jednoskrzydłową, otoczoną obwarowaniami ziemnymi i fosą wypełnioną wodą. Pełnił funkcję siedziby myśliwskiej. 

Dopiero w XV wieku zbudowano w Pszczynie pierwszy murowany zamek. 

Inicjatorką tego przedsięwzięcia była Helena Korybutówna, bratanica Władysława Jagiełły. 

Ten średniowieczny zamek - na przestrzeni wieków - był parokrotnie rozbudowywany i przebudowywany. Ostatnia przebudowa zamku - w stylu neobarokowym - została przeprowadzona w latach 1871 -76 przez wybitnego, francuskiego architekta Hipolita Aleksandra Destailleur'a.

Zamkiem pszczyńskim władali:

- książęta piastowscy z linii opolsko-raciborskiej, 

- czescy Przemyślidzi z Opawy,

- węgierska rodzina Thurzonów ze Spisza (1517 - 1548),

- ród śląski Promnitzów z Żar (1548 - 1765),

- Anhaltowie z Kothen (1765 - 1846),

- Hochbergowie z Książa (1846 - 1944).

W II połowie XVI w. zamek przebudowano w stylu renesansowym; zleceniodawcami przebudowy byli prawdopodobnie sam Baltazar Promnitz, po nim Stanisław Promnitz i Karol Promnitz.

W wyniku tych prac powstała trójkondygnacyjna budowla na planie nieregularnego czworoboku, składająca się z dwóch niemal równoległych skrzydeł mieszkalnych dłuższego zachodniego i krótszego wschodniego, zakończonych dwiema wieżami od strony południowej. Jedna z wież uległa wkrótce zniszczeniu lub rozebraniu, co widać na mapie Andreasa Hindenberga z 1636r. – pierwszym zachowanym wizerunku zamku, na którym zamek posiada już tylko jedną wieżę.

Od wschodu do zamku przylegała kaplica zamkowa, a od południa brama wjazdowa. Składowe budynki połączone były murami – wyższym od północy, przy którym znajdowała się w wieża z galeryjką i niższym od południa, do którego dobudowany był mały, piętrowy budynek. Od strony wewnętrznego dziedzińca mur północny oraz fasady budynków posiadały trójkondygnacyjne krużganki. Ściany pomalowane były na biało, na jednej z elewacji znajdował się zegar słoneczny. Dwuspadowe dachy pokryto czerwoną dachówką. W ten sposób gotycka twierdza przekształciła się w reprezentacyjną rezydencję.

 

W nowym kształcie budowla przetrwała do pożaru w 1679r.. Pożar ten zniszczył skrzydło północne i wieżę. Prace nad odbudową, trwające w latach 1680–1689, nadzorował budowniczy Consilio Milius.

Zamek odnowiono w stylu renesansowym. Rozebrano skrzydło północne, a wzdłuż powstałego północnego oraz ocalałego południowego muru wzniesiono arkadową galerię.

W 1687r. na miejscu drewnianej strażnicy wzniesiono nowy murowany budynek zwany Bramą Wybrańców.

Był to główny wjazd na zamkowy dziedziniec, strzeżony przez doborowych żołnierzy zwanych "wybrańcami". Do służby byli oni wybierani osobiście przez właściciela rezydencji. Ponad portalem bramy umieszczono herby właścicieli Pszczyny: Baltazara Promnitza i Emilii Agnieszki Saskiej, oraz chronostych z ukrytą w łacińskiej sentencji datą budowy bramy.

Zamek już wtedy był jedną ze znaczniejszych rezydencji Śląska. Rozwijało się w nim życie artystyczne, a w latach 1704–1707 zamek często gościł wybitnego kompozytora barokowego Georga Philippa Telemanna, kapelmistrza na dworze Promnitzów w Żarach. Te tradycje muzyczne są dzisiaj kontynuowane w formie koncertów pod nazwą "Wieczory u Telemanna", organizowanych w Pszczynie od 1979r.

W 1734r., za panowania Erdmanna Promnitza, nadworny architekt Christian Jähne z Żar rozpoczął prace nad przebudową zamku w stylu barokowym; podczas prac zamierzano przede wszystkim ponownie wznieść skrzydło północne.

Prace nad przebudową zniweczył pożar, który wybuchł 7 lipca 1737r..

 Odbudowa ruszyła na wiosnę 1738r., dobiegając końca dopiero w 1768r., już za nowych właścicieli.

Nowa, dwukondygnacyjna budowla składała się z trzech skrzydeł ułożonych w kształcie podkowy otwartej w kierunku miejskiego rynku. Elewacja parteru była boniowana, okna wyższych pięter otoczone wystającymi obramieniami i oddzielone od siebie korynckimi pilastrami.

Całość okryto mansardowym dachem z facjatkami od strony wewnętrznego dziedzińca i południowych zakończeń bocznych skrzydeł.

Główne wejście prowadziło od strony dziedzińca do sieni wjazdowej, skąd "lustrzanymi" schodami można było się dostać na reprezentacyjne pierwsze piętro.

Kolejnymi właścicielami Pszczyny byli w latach 1765–1846 spokrewnieni z Promnitzami książęta Anhalt-Köthen-Pless, którzy przekształcili zwierzyniec w park i wznieśli kolejne budowle. Powstały więc: pałac Bażantarnia w Porębie, na podstawie projektu Carla Langhansa, położony na skraju założonej w 1792r. bażantarni, oraz klasycystyczna Ludwikówka, wzniesiona przez Wilhelma Puscha na północnym skraju parku pszczyńskiego.

Po wygaśnięciu linii Anhalt-Köthen-Pless w 1846r. zamek w Pszczynie przeszedł w ręce książąt Hochbergów z Książa.

Pierwszym właścicielem zamku wywodzącym się z tej rodziny był Hans Heinrich X, wnuk po kądzieli księcia Friedricha Erdmanna Anhalt Köthen-Pless. W 1850r. otrzymał od króla Prus Fryderyka Wilhelma IV tytuł księcia na Pszczynie, który odtąd przekazywany był najstarszemu synowi rodu.

Po śmierci Hansa Heinricha X w 1855r. dobra w Pszczynie i Książu odziedziczył jego syn Hans Heinrich XI (1833–1907), najdłużej panujący na zamku, z którego imieniem wiąże się okres największego rozkwitu rezydencji, a także jego przebudowa do obecnego kształtu. Książę Hans Heinrich XI (w 50. rocznicę urodzin otrzymał od cesarza tytuł diuka, (niem. Herzoga).

Stworzył on w swojej siedzibie rozległe założenie ogrodowo-krajobrazowe, sięgające aż do zameczku myśliwskiego w Promnicach pod Tychami. W tym czasie Pszczyna odwiedzana była przez królów pruskich, później cesarzy niemieckich, oraz ich królewskich gości z całej Europy, a sam Hans Heinrich XI pełnił na dworze berlińskim godność cesarskiego Wielkiego Łowczego. Koniecznością więc stało się posiadanie rezydencji godnej pozycji księcia.

W latach 1870–1876 dokonano przebudowy zamku, którą kierował francuski architekt Hippolyte Alexandre Destailleur.

Elewacjom nadano kostium architektury francuskiej z XVII stulecia. Znacznie zwiększono powierzchnię dachów, wzmacniając wrażenie przysadzistości budowli. Na szczycie umieszczono ośmiometrowy maszt z flagą herbową właściciela. Zmianie uległo również wnętrze. Powstał wewnętrzny dziedziniec, do południowej części środkowego skrzydła dobudowano reprezentacyjny westybul z trójbiegową, wzorowaną na pałacu w Wersalu, klatką schodową; powstała też monumentalna, dwukondygnacyjna sala jadalna (obecnie Sala Lustrzana).

Całkowicie zmieniono też wystrój wewnętrzny: ściany malowano na żywe kolory i pokrywano barwnymi tapetami, Salon Wielki i Bibliotekę wyłożono boazerią z orzecha włoskiego, powstały wtedy też neorokokowe sztukaterie.

Wszystko to miało obrazować wspaniałość i potęgę rodu, którą jeszcze podkreślano, zawieszając na ścianach portrety antenatów i umieszczając na elementach wyposażenia herby Hochbergów i monogramy książęce (HB – od Hochberg, na klatce schodowej również dwie odwrócone od siebie litery PP

 

Kolejnym właścicielem zamku był Hans Heinrich XV, który przejął dobra po śmierci ojca w 1907r. W 1891r. ożenił się w Londynie z Angielką Marią Teresą Oliwą Cornwallis-West, nazywaną Daisy ("Stokrotką").

W historii XX w. zamek w Pszczynie odegrał znaczącą rolę podczas I wojny światowej, w latach 1915–1916 (04.1915r. - 02.1916r. oraz 08-12.1916r.), kiedy znajdowała się w nim Wielka Kwatera Główna (Großen Hauptquartier) armii niemieckiej; w zamku na parterze mieszkał wtedy również sam cesarz Wilhelm II.

W Pszczynie decyzje wojskowe podejmowali m.in. cesarz, szef sztabu głównego marszałek Paul von Hindenburg oraz szef sztabu na front wschodni generał Erich Ludendorff.

Po zakończeniu I wojny światowej, w wyniku przeprowadzonego plebiscytu i III powstania śląskiego Pszczynę przyłączono do odrodzonego państwa polskiego, sam zamek pozostał jednak w rękach rodziny Hochbergów.

 W latach 1936–1938 w parku powstała druga nekropolia Hochbergów, w której pochowano Hansa Heinricha XV, zmarłego w 1938r., a także najmłodszego syna Daisy, Bolko, zmarłego w 1936r.

 

Pałac lata 1918 - 1930

Podczas drugiej wojny światowej zamek był siedzibą różnych instytucji (cywilnych oraz wojskowych) Niemiec hitlerowskich.

Po wyzwoleniu Pszczyny, w lutym 1945 roku, zamek częściowo zamieniono na radziecki szpital przyfrontowy Armii Czerwonej. Po opuszczeniu obiektu przez wojsko, ówczesne władze podjęły decyzję o utworzeniu w zamku muzeum. 

Pałac w latach 1950 - 1970

Muzeum Zamkowe: (raczej powinno być "Pałacowe")

  Strona północna pałacu

Decyzja o organizacji muzeum została podjęta przez władze wojewódzkie 1 czerwca 1945r., do zorganizowania placówki i kierowania nią został wyznaczony dr Józef Kluss (pełnił tą funkcję do 1962r.). 

Muzeum w zamku pszczyńskim zostało otwarte dla publiczności już w rok po zakończeniu wojny – 9 maja 1946r.

Zwiedzający mogli wtedy zapoznać się z ekspozycją sztuki zdobniczej w kilku salach I piętra, na której wystawiono przedmioty z kolekcji Hochbergów.

W latach 60. i 70. przeprowadzono gruntowny remont zamku i utworzono Muzeum Wnętrz Zabytkowych – w salach zamku prezentowano wtedy wnętrza mieszkalne od czasów renesansu do XIX wieku.

W 1995r. rozpoczęto kolejny generalny remont, w ramach którego zdecydowano się odtworzyć oryginalny wygląd wnętrz zamkowych z czasów Hochbergów.

 Strona południowa pałacu

Zrekonstruowano wtedy również apartamenty cesarskie na parterze z okresu I wojny światowej. Obecnie w zamku około 80% wyposażenia wnętrz jest oryginalne, to jest zachowało się w takim kształcie, w jakim istniało w zamku na przełomie XIX i XX wieku lub we wcześniejszych epokach.

W ramach prac konserwatorskich przywrócono też pierwotne kolory i złocenia.

W 1995 federacja stowarzyszeń Europa Nostra z siedzibą w Hadze, zajmująca się ochroną europejskiego dziedzictwa kulturowego i środowiska naturalnego, przyznała muzeum dyplom honorowy "za pieczołowite odtworzenie wnętrz zamku z ich wyposażeniem, oparte na wnikliwych historycznych badaniach, które przywróciły blask początku XX wieku.

 

 Przy programie rekonstrukcji pomieszczeń zamkowych ściśle współpracował z Muzeum Bolko VI hrabia von Hohberg książę von Pless, potomek ostatnich panów na Pszczynie.

Wnętrza:

Parter – apartamenty cesarskie

 

Obecny parter zamku w Pszczynie aż do XVIII w. był jego pierwszym piętrem. Zmiana nastąpiła na skutek ukończonej w 1768r., już za panowania księcia Friedricha Erdmanna Anhalta, przebudowy zamku z budowli renesansowej na barokową.

Podwyższono wtedy teren dziedzińca wewnętrznego, na skutek czego dawny parter zamienił się w piwnice (obecna Zbrojownia), a pierwsze piętro w parter.

Na parterze urządzono wtedy m.in. sypialnię pary książęcej, izbę szkolną ich dzieci oraz pokój pracy księcia.

Obecnie większą część parteru, która jest udostępniona do zwiedzania, zajmuje zrekonstruowany apartament cesarski cesarza Niemiec Wilhelma II z początku XX w.

Wilhelm w latach 1885–1911 kilkakrotnie przyjeżdżał do Pszczyny na polowania na żubry i jelenie; później często tu przebywał podczas I wojny światowej, w latach 1914–1917, kiedy w zamku znajdowała się główna kwatera armii niemieckiej dla frontu wschodniego.

Właściciel zamku, Hans Heinrich XV, pełnił wtedy funkcję oficera ordynansowego cesarza.

Wilhelma II czasami odwiedzała też małżonka Augusta Wiktoria, dla której wydzielono osobną sypialnię i łazienkę. Apartament cesarski i prowadzący do niego korytarz zostały zrekonstruowane w latach 1999–2005 na podstawie fotografii i inwentarza wyposażenia z 1915. Wnętrza są utrzymane w stylu neogotyckim, mają też gotyckie sklepienia.

  Salon zielony

Westybul i klatka schodowa

Westybul, niegdyś pełniący funkcję przedpokoju zamku, oraz łącząca się z nim bezpośrednio klatka schodowa, służą obecnie jako przejście na kolejną kondygnację zamku.

Szczególnie cenna jest klatka schodowa, jedno z najbardziej reprezentacyjnych pomieszczeń zamku, w obecnym kształcie pochodząca z okresu przebudowy z lat 1870–1876.

Pomieszczenie to ukazywało się jako pierwsze gościom odwiedzającym zamek, stąd pragnienie olśnienia przepychem i bogatym wystrojem wnętrza.

Na początku klatki schodowej ustawiono dwie metalowe, złocone latarnie, dalej z prawej strony dwie ogromne, ok. 2-metrowej wysokości wazy ceramiczne, jedna z motywami wschodnimi. Trzecia waza, ustawiona po lewej stronie, ozdobiona głowami satyrów i innymi motywami antycznymi, została wykonana z zielonego serpentynitu i jest kopią tzw. wazy Warwicka ze starożytnego Rzymu, wydobytej w XVIII w. z dna jeziora w Tivoli.

Na pierwsze piętro zamku prowadzą trójbiegowe schody z jasnego piaskowca, nawiązujące do Schodów Królowej z pałacu w Wersalu; pomiędzy tralkami umieszczono płyciny z monogramem Hochbergów – dwiema odwróconymi od siebie literami P, nakrytymi mitrą książęcą. Monogram ten również nawiązuje do dworu francuskiego, mianowicie monogramu Ludwika XIV – dwóch odwróconych od siebie liter L.

Klatka schodowa jest nakryta pozorną kopułą i oświetlana wielką brązową lampą, opuszczaną w razie potrzeby do posadzki za pomocą kołowrotu ukrytego na poddaszu.

Płyty pokrywające ściany zostały wykonane, podobnie jak schody, z białego piaskowca; na jednej ze ścian zawieszono olbrzymią tapiserię – gobelin z XVII w., przedstawiający Amazonki żegnające swoich synów udających się na poszukiwania ojców, dar carycy Katarzyny II dla księcia Friedricha Erdmanna Anhalt-Köthen-Pless, który był jej kuzynem.

  Sala lustrzana

II piętro

II piętro zamku pszczyńskiego powstało dopiero w XVIII w., za czasów Anhaltów, kiedy zamek podwyższono o jedną kondygnację, na której mieścił się m.in. apartament księcia Friedricha Erdmanna Anhalt-Köthen-Pless oraz pokoje gościnne. Pamiętając o tej tradycji, nowi właściciele zamku, Hochbergowie, pokoje gościnne czasami określali jako Coetensche Zimmer ("pokoje Köthenów"). Poza gośćmi, na kondygnacji tej mieszkali m.in. synowie Hansa Heinricha XV i Daisy. Większa część ekspozycji II piętra jest związana z tradycjami łowieckimi Anhaltów i Hochbergów.

 

Źródło:

- Wikipedia