Ziemia pszczyńska 

od czasów Piastów do początku XVI w.

Stosowany obecnie termin "ziemia pszczyńska" nie występował w średniowieczu. Nazywamy tak tę część Górnego Śląska, która związana jest z miastem Pszczyną i otaczającymi ją osadami miejskimi i wiejskimi.

 Obszar ten począł się kształtować jako region osadniczy i gospodarczy od końca XIII wieku na fali kolonizacji i lokacji nowych osad na prawie niemieckim organizowanej przez księcia raciborskiego Przemysława z rodu Piastów (1281/2-1306).

 Za jego to czasów powstała kasztelania pszczyńska, wzmiankowana po raz pierwszy w 1303 roku, która swym zasięgiem objęła całą wschodnią część księstwa raciborskiego. Kasztelania dzieliła losy tego księstwa, którego kolejny władca Lestek (Leszek, 1306-1336) złożył hołd lenny królowi czeskiemu Janowi Luksemburczykowi w 1327 roku, co w sensie formalno-prawnym oznaczało wejście tego obszaru w skład Korony św. Wacława i odpadnięcie od Polski.

Po bezpotomnej śmierci Lestka, jego księstwo dostało się w ręce bocznej gałęzi dawnego czeskiego rodu królewskiego Przemyślidów - książąt opawskich: Mikołaja II (1336-1365), Jana I (1365-1382) i Jana II zwanego Żelaznym (1382-1424). 

Ten ostatni pojął w 1407 roku za żonę litewską księżniczkę Helenę Korybutównę, bratanicę Władysława Jagiełły, której zapisał jako oprawę wdowią miasta Pszczynę (wraz z zamkiem), Mikołów i Bieruń wraz z okolicznymi wioskami, a więc prawdopodobnie całą kasztelanię pszczyńską.

 Po 1407 roku oprawa ta została powiększona o szereg miejscowości położonych na zachód od Pszczyny. Wraz ze śmiercią Jana II w 1424 roku jego małżonka, księżna raciborska stała się udzielną „panią na Pszczynie". Moment ten należy uznać za historyczne wyodrębnienie się „ziemi pszczyńskiej" jako osobnej jednostki administracyjnej i gospodarczej w ramach księstwa raciborskiego. Pierwsza księżna „pszczyńska" - Helena Korybutówna, rządząca interesującym nas terenem do lat 1449-1450, nie zapisała się czytelnymi działaniami gospodarczymi, słynąć głównie z fundacji kościelnych i charytatywnych.

Niewątpliwie jednak jej zasługą było obwarowanie miasta Pszczyny, przydanie mu murowanego, obronnego zamku oraz popieranie handlowej roli tego ośrodka, leżącego na niezwykle ważnym pod względem strategicznym i handlowym szlaku z Krakowa do Wiednia. Wiadomo też, że kontynuowała na swej ziemi akcję osadniczą prowadzoną przez jej męża, której owocem było powstanie w I połowie XV w. kilku wsi i sołectw na terenie „ziemi pszczyńskiej".

Z braku dokumentów źródłowych trudno coś konkretnego powiedzieć o działalności gospodarczej następców Heleny - jej synów Mikołaja, księcia raciborskiego i karniowskiego (zm. 1452) oraz jego żony Barbary Rokemberg, panującej samodzielnie w Pszczynie w latach 1452-1462, uwikłanej w rodzinne wojny. Wiadomo jedynie, że Barbara aktywnie uczestniczyła w odbudowie spalonej w 1458 roku Pszczyny, obdzielając ją nieokreślonymi przywilejami.

Po krótkim epizodzie rządów w Pszczynie księcia raciborskiego i opawskiego Jana Starszego (1462-1465) oraz jego brata księcia Wacława (1465-1474), ostatniego Przemyślidy, który prowadził swoistą „działalność gospodarczą" w postaci typowego raubritterstwa, co w końcu pozbawiło go dziedzictwa, nastąpił równie krótki epizod rządów Podiebradów (1474-1480). Panujący wówczas nad Śląskiem król węgierski Maciej Korwin, osadzając w Pszczynie księcia ziębickiego Henryka II Młodszego, wyodrębnił ostatecznie w 1474 roku ziemię pszczyńską (z 4 miastami: Pszczyną, Mikołowem, Mysłowicami i Bieruniem) z księstwa raciborskiego jako odrębną jednostkę terytorialno-administracyjną.

O zorganizowanej działalności gospodarczej władcy pszczyńskiego możemy mówić dopiero w przypadku ostatniego Piasta władającego tą ziemią - księcia cieszyńskiego Kazimierza II (1480-1517). 

Ten głośny polityk, starosta generalny Górnego i Dolnego Śląska oraz znakomity gospodarz zarówno w swych dobrach, jak i na całym Śląsku, przyczynił się po długim okresie walk o ziemię pszczyńską do jej wielkiej pomyślności gospodarczej.

Przede wszystkim stał się inicjatorem i twórcą gospodarki stawowej na dużą skalę, która miała się odtąd stać perełką w gospodarce panów na Pszczynie. Założył szereg wielkich stawów rybnych w okolicach Pszczyny na czele z wielkim stawem w Łące, skąd ryby trafiały do Krakowa. Działania te zmieniły krajobraz południowej części ziemi pszczyńskiej, który w wydaniu „kazimierzowskim" przetrwał w niewiele zmienionej postaci do naszych czasów. 

Książę prowadził także intensywną działalność osadniczą, zakładając m.in. wioskę Tychy. Z drugiej strony uszczuplił dobra pszczyńskie o wioskę Strumień, którą podniósł w 1482 roku do rangi miasta. Szczególną opieką Kazimierza II cieszyła się Pszczyna, która nie tylko otrzymała przywileje na dwa dodatkowe jarmarki, co umocniło jej handlową funkcję, ale także zatwierdzenie w 1498 roku swych praw miejskich z dodaniem różnych swobód i przywilejów.

Warto także wspomnieć o zmonopolizowaniu przezeń handlu solą wielicką na obszarze Śląska, czemu m.in. służyła komora solna założona w podpszczyńskiej Woli, na granicy (istniejącej od 1457 roku) z Polską.

Komora ta miała odtąd przynosić panom pszczyńskim znaczne dochody. Książę interesował się także górnictwem, poszukując, co prawda bez sukcesu, na ziemi pszczyńskiej soli kamiennej i rud metali. Do czynienia rozmaitych inwestycji gospodarczych nakłaniał również szlachtę pszczyńską nadając jej różne dobra i zwolnienia podatkowe. Przykładem takiego nastawienia była działalność marszałka dworu książęcego Mikołaja Brodeckiego, który otrzymał dwie wsie i zajmował się między innymi gospodarką stawową. Zarazem czasy Kazimierza II charakteryzują znaczne zmiany w rolnictwie, pojawia się gospodarka folwarczna i pańszczyzna. Pojawiają się także pierwsze przedsiębiorstwa o charakterze przemysłowym, przede wszystkim 2 kuźnice żelaza w Bogucicach i Starej Kuźni. 

Mimo osiągania znacznych dochodów, książę cieszyński i pan na Pszczynie zaczął tonąć w długach, co zmusiło go w końcu do sprzedaży w 1517 roku ziemi pszczyńskiej węgierskiemu magnatowi Aleksemu Thurzo.

Dokument sprzedaży ziemi pszczyńskiej Aleksemu Thurzo rysuje obraz daleko już posuniętego zagospodarowania tego terytorium, na które składało się 50 wsi i 4 miasta, 2 kuźnice, „karczma w Wieży z mytem mostowym oraz składowym i spławnym", liczne inne myta, młyny oraz stawy na czele z „rybnikiem pszczyńskim". Była więc ziemia pszczyńska latyfundium ludnym i bogatym, wycenionym we wspomnianym akcie kupna-sprzedaży na 40 tysięcy złotych węgierskich. 

Należy dodać, że zatwierdzając umowę król czeski i węgierski Ludwik Jagiellończyk ustanowił w 1517 roku tzw. Pszczyńskie Wolne Państwo Stanowe, którego władca z tytułem barona pszczyńskiego zrównany został w prawach z książętami śląskimi.

 
fragment książki "Ziemia pszczyńska, rozwój gospodarczy od Piastów do Hochbergów" Jerzego Polaka