Dzieje Kościoła

Ewangelicko-Augsburskiego

do II wojny światowej

 

Nauka Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego jest wyrazem poznania Jezusa Chrystusa w oparciu o Pismo Św.

Kościół Ewangelicko-Augsburski jest owocem Reformacji wittenberskiej. Czołowym jej przedstawicielem jest Marcin Luter. Historyczne wydarzenia z dziejów Reformacji to: publikacja tez Lutra (31.10.1517r.), spalenie bulli papieskiej (1520r.), sejm w Wormacji (1521r.), wydanie katechizmu Lutra (1529r.), sejm w Augsburgu i Konfesja Augsburska (1530r.), pokój w Augsburgu (1555r.).

Reformacja wittenberska szybko dotarła do Polski. Już w 1518r. były tu znane tezy Lutra. Wkrótce powstały pierwsze ogniska Reformacji w Poznaniu i w Krakowie. Dowodem tego, że Reformacja czyniła postępy, jest edykt toruński Zygmunta Starego z 1520r., skierowany przeciwko niej. Również synod rzymskokatolicki w Piotrkowie w roku 1520 wykazał zaniepokojenie jej rozwojem. W Krakowie pionierem Reformacji był Jakub z Iłży, a w Poznaniu Jan Seklucjan. Obydwaj zagrożeni przez dekrety królewskie musieli opuścić ojczyznę. Również Stanisław Rafajłowicz i Abraham Kulwieć, którzy podjęli akcję reformacyjną w Wilnie, byli zmuszeni do wyjazdu za granicę. Jan Seklucjan wydał w Królewcu przekład Konfesji Augsburskiej, katechizmu Lutra i przekład Nowego Testamentu. W latach 1540 i 1541 Radomski, Kwiatkowski i Lutomirski opracowali znów przekłady Konfesji Augsburskiej na język polski.

Są to dowody, że luteranizm miał w owym czasie w Polsce poważnych przedstawicieli, którzy pragnęli stworzyć dla niego właściwe podstawy i utorować mu drogę do narodu. W początkach panowania Zygmunta Augusta ukazał się edykt z dnia 12.12.1550r., który spowodował rozbicie zborów w Małopolsce.

Dopiero od 1552r., gdy szlachta wywalczyła dla siebie dorywczą wolność wyznania, ruch reformacyjny uzyskał możliwość rozwoju. Jednak Reformacja wittenberska straciła już w tym okresie swój rozmach w Europie. Było to po interimie cesarskim w Rzeszy (1548r.) i po śmierci Lutra. Wprawdzie dnia 3.5.1555r. przedstawiono sejmowi Konfesję Panów Polskich, opartą na Konfesji Augsburskiej, ale luteranizm nie miał już wtedy siły zdobywczej. W latach pięćdziesiątych XVI w. przedstawiciele Reformacji w Polsce nawiązali kontakt z Genewą, a powrót Jana Łaskiego w 1556r. utrwalił kalwiński kierunek Reformacji.

Wybitnymi przedstawicielami luteranizmu w drugiej połowie XVI w. byli bracia Erazm i Mikołaj Glicznerowie oraz Eustachy Trepka.

Erazm Gliczner, autor pierwszej polskiej książki pedagogicznej, był uczestnikiem zjazdu w Sandomierzu i jednym z twórców Ugody Sandomierskiej z 1570r. Protektorką luteranizmu pod koniec XVI w. była królewna Anna Wazówna.

W XVII stuleciu godnie reprezentował Kościół Ewangelicko-Augsburski ks. Samuel Dambrowski, proboszcz w Poznaniu, a potem w Wilnie, autor znanej postylli, którą wielokrotnie wznawiano, a ostatnie wydanie ukazało się w 1912r.

W 1632r. wydali luteranie Biblię Gdańską, która służy Kościołowi po dzień dzisiejszy. Reformacja w Polsce załamała się ostatecznie w drugiej połowie XVII i w XVIII w.

Już od połowy XVI w. luteranizm rozwijał się wśród ludu polskiego poza granicami Rzeczypospolitej. Książę piastowski Wacław Adam (1545-1579) wprowadził go na Śląsku Cieszyńskim. W 1568r. wydał on Porządek Kościelny, który stał się podstawą ustroju Kościoła ewangelickiego w Księstwie Cieszyńskim. Po jego śmierci Katarzyna Sydonia utrwaliła jego dzieło i wznowiła w 1584r. Porządek Kościelny.

Zwrot na niekorzyść Kościoła ewangelickiego nastąpił w okresie postępującej w cesarstwie reakcji katolickiej. Książę cieszyński Adam Wacław (1579-1617) usiłował znów przywrócić katolicyzm. Nastąpiło ograniczenie praw ewangelików. Najsilniejsza fala prześladowań nastąpiła w latach 1653-1781. Wyznawanie wiary ewangelickiej stało się wtedy karalne, ale Reformacja utrzymała się jako ruch podziemny, nabożeństwa odbywały się w lasach, lud w znacznej mierze wytrwał przy swym wyznaniu. Najwybitniejszym przedstawicielem Reformacji, pochodzącym z ludu cieszyńskiego, był w tym okresie ks. Jerzy Trzanowski (1592-1637), pieśniarz, ofiara licznych prześladowań.

Na skutek interwencji szwedzkiej uzyskali ewangelicy cieszyńscy ograniczoną wolność. W 1709r. otrzymali prawo budowy kościoła w Cieszynie. Patent tolerancyjny cesarza Józefa II gwarantował większą swobodę, ostateczne zaś równouprawnienie dał patent z 1861r.

Pod koniec XIX w. szeroką działalność wśród ludu cieszyńskiego rozwinął ks. dr Leopold Otto, a potem ks. Franciszek Michejda. Przed pierwszą wojną światową ks. Karol Kulisz stworzył Zakłady Opiekuńcze w Dzięgielowie.

Od początku XVI w. rozwijała się Reformacja również na Górnym i Dolnym Śląsku. W 1523r. wprowadzono luteranizm we Wrocławiu i polskie nabożeństwa ewangelickie odbywały się w rejonie wrocławskim do końca XIX w.

Ogniskami Reformacji były również księstwa piastowskie - Legnica, Brzeg (drukarnia ewangelicka) oraz Olesno, Żagań i Pszczyna. Śląsk w drugiej połowie XVI w. był krajem prawie czysto ewangelickim. Dopiero w XVII stuleciu nadeszła fala reakcji katolickiej, która trwała do początku XVIII w. Ostatecznie wojna ze Szwecją (Ugoda Altransztacka - 1709) przyniosła korzystne zmiany dla Kościoła ewangelickiego.

Na Mazurach luteranizm wprowadził książę pruski Albrecht w 1525r. Na mocy ustawy z 1544r. wyznanie ewangelickie stało się obowiązującym w Prusach Książęcych. W tym czasie powstał uniwersytet w Królewcu, wybitna zaś rolę przy jego organizacji odegrali Abraham Kulwieć i Stanisław Rafajłowicz. Od XVI do XIX w. w Królewcu drukowano polską literaturę ewangelicka. Wychodząca tam w XVIII w. "Poczta Królewiecka" była jedną z pierwszych gazet polskich.

Po rozbiorach Polski nadeszła fala germanizacji. W drugiej połowie XIX w. zniesiono konfirmację w języku polskim. W obronie polskości Mazur działał ks. Krzysztof Mrongowiusz - pastor w Gdańsku (1764-1855). Wydał on podręczniki dla młodzieży w języku
polskim, słownik polsko-niemiecki, kalendarz i kancjonał polski. Drugim działaczem był ks. Gustaw Gizewiusz (1818-1848) - pastor w Ostródzie.

W drugiej połowie XIX w. najwybitniejszym przedstawicielem polskiego ewangelicyzmu był ks. dr Leopold Otto, pastor warszawski i cieszyński, patriota zaangażowany w powstaniu styczniowym. Pragnieniem jego było powiązanie w jedną społeczność podzielonego
granicami polskiego ludu ewangelickiego. Jako pionier polskiej prasy ewangelickiej, założyciel "Zwiastuna Ewangelicznego" (1862) usiłował przy pomocy tego organu osiągnąć swój cel.

W odrodzonej Polsce pierwszym biskupem Kościoła ewangelickiego był ks. dr Juliusz Bursche. Dzięki jego staraniom powstał Wydział Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego. Miało to ogromne znaczenie, gdyż duchowieństwo ewangelickie kształciło się odtąd w atmosferze kultury polskiej. W 1936r. weszła w życie Ustawa o Stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego.

W czasie II wojny światowej Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce poniósł dotkliwe straty. Ofiarą terroru okupacyjnego padł ks. biskup Juliusz Bursche, więzień obozu w Oranienburgu; w obozach i więzieniach zmarło 20% duchowieństwa.