Dlaczego Język Śląski nie jest uznawany, a traktowany tylko jako Entoklet.

/entoklet śląski - zespół gwar i dialektów/

Status językowy

W polskiej literaturze naukowej dominuje pogląd, że etnolekt śląski jest zespołem gwar lub dialektów/poddialektów w ramach języka polskiego.

Język śląski, jako odrębny język słowiański, klasyfikowali niektórzy slawiści. Gerd Hentschel wymienia w swoich pracach język śląski wśród języków zachodniosłowiańskich; napisał również artykuł naukowy, zatytułowany "Śląski – nowy (albo i nie nowy) język słowiański?". Natomiast Reinhold Olesch, niemiecki slawista rodem z Górnego Śląska, uważał język śląski za swój język ojczysty. Również brytyjski historyk Norman Davies uważa, że etnolekt śląski należy już klasyfikować jako odrębny język.

W Narodowym Spisie Powszechnym w 2002r. używanie śląskiego w kontaktach domowych zadeklarowały 56 643 osoby, z czego 40,2 tys. w woj. śląskim i 16,4 tys. w woj. opolskim. Według spisu z 2011 używanie śląskiego w kontaktach domowych zadeklarowało 529 tys. osób.

Język śląski został zarejestrowany w Międzynarodowej Organizacji Językowej, gdzie przydzielono mu kod ISO: "szl".

We wrześniu 2007 roku zorganizowano pierwszy raz Ogólnopolskie Dyktando Języka Śląskiego. Ma ono charakter ogólnopolski, mogą brać w nim udział wszyscy, niezależnie od miejsca zamieszkania. Przez organizatorów dyktanda jako poprawne akceptowanych jest przynajmniej 10 różnych sposobów zapisu.

6 września 2007 roku 23 posłów Sejmu RP zgłosiło projekt ustawy, ustanawiającej dla języka śląskiego status języka regionalnego.

W 2010r. Marek Plura, poseł PO, złożył projekt ustawy nadającej śląskiemu status języka regionalnego. Projekt ustawy uzyskał pozytywną opinię sejmowego biura analiz, jednak został negatywnie zaopiniowany przez MSWiA (w uzasadnieniu stwierdzono, że śląski jest dialektem polskiego, a nie osobnym językiem). Pomimo negatywnej opinii resortu spraw wewnętrznych, poseł zapowiedział skierowanie projektu do marszałka Sejmu. Ostatecznie projekt ustawy został złożony do laski marszałkowskiej. W uzasadnieniu poseł Plura podał, że wielu współczesnych językoznawców, tak polskich jak i z zagranicy, uznaje mowę śląską za odrębny język, przywołał też prace nad kodyfikacją, wydanie elementarza ("Ślabikorza") oraz istnienie i rozwój śląskiej Wikipedii. Po wyborach parlamentarnych z 2011 roku złożony został kolejny projekt ustawy nadającej śląskiemu status języka regionalnego. Wniosek złożony 30 marca 2012 roku podpisało 64 posłów.

W 2012 roku Minister Administracji i Cyfryzacji wymienił śląski jako język w załączniku nr 1 do rozporządzenia w sprawie państwowego rejestru nazw geograficznych, jednak w nowelizacji tego rozporządzenia z listopada 2013 r. śląski został pominięty.

Argumenty za dialektem

Pochodzenie od języka polskiego ze względu na fleksję, rdzenie tematyczne części wyrazów świadczą o języku pogranicza polsko-czeskiego. Liczne germanizmy w rdzeniach tematycznych (przy zachowaniu polskich końcówek wyrazów) świadczą o napływowości, a więc wtórności wpływu na dialekt śląski ze strony języka niemieckiego. Brak wpływu niemieckiego na fleksję, szczątkowy wpływ na składnię. W publikacjach z dziedziny językoznawstwa mowa jest raczej o "gwarach śląskich" lub o "dialektach śląskich"

"Co to jest i jak zaklasyfikować mowę Ślązaków?"

 To pytanie stawia sobie na pewno każdy, kto choć trochę jest związany z Górnym Śląskiem, i zna naszą mowę. Opinie na ten temat są różne. W chwili obecnej można śmiało stwierdzić, że sprawa "śląskiego dialektu" przybrała dość emocjonalnego zabarwienia, być może, dlatego, że jest co raz częściej poruszana przez różne środowiska (głównie polityczne), ale także, co ważniejsze i stała się przedmiotem zainteresowania samych Ślązaków.

     Już w drugiej połowie XIII wieku niemieccy osadnicy przybywający na Śląsk nazwali rdzenną słowiańską ludność tych terenów "Wasserpolen", w późniejszych wiekach utworzono od tego nazwę na mowę mieszkańców tych ziem: "Wasserpolnisch Michsprache" (wodnopolski język mieszany).
Samo pochodzenie tego terminu nie zostało do dzisiaj jednoznacznie potwierdzone, istnieje wiele teorii na ten temat: jedna z nich mówi o flisakach przypływających rzeką Odrą od wschodu do Wrocławia, posługujących się własnym dialektem. Inna nawiązuje do plemienia "Kwadów" zamieszkujących do ok. V w. tereny pogranicza Śląska i Moraw, a od którego prawdopodobnie pochodzi nazwa: "quadico-polonica" - być może później została ona omyłkowo zapisana jako "a-quadica", a stąd już blisko do łacińskiego słowa "aqua", czyli woda - wasser: "haec dialectus aquatico-Polonica vocatur".

Oto kilka przykładów zeslawizowanych germanizmów występujących zarówno w śląskich dialektach jak i też w innych językach słowiańskich, a jednocześnie nie występujących w języku polskim:

WESTA (słowo to występuje także w j. słowackim) - kamizelka;
MAJSTER (słowo to występuje także w j. słowackim) - mistrz;
SZULA (słowo to występuje także w j. łużyckim) - szkoła;
DEKA (słowo to występuje także w j. kaszubskim i czeskim) - koc;
CIGARETA (słowo to występuje także w j. rosyjskim, słowackim, czeskim) - papieros;
TOMATA (słowo to występuje także w j. rosyjskim) - pomidor;
BINA (słowo to występuje także w j. kaszubskim) - scena;
APFELZINA (słowo to występuje także w j. kaszubskim) - pomarańcza;
RADISKA (słowo to występuje także w j. rosyjskim w nieco zmienionej formie RJEDISKA, a pochodzi od niemieckiego Radieschen) - rzodkiewka;

     Warto w tym miejscu nadmienić iż język słoweński i chorwacki w mniejszym stopniu, również wyróżniają się licznymi zapożyczeniami geramańskimi, co było i jest traktowane jako argument za statusem osobnego języka.

   Zapożyczenia z innych języków, np.:

BOMBON (fr.) (słowo to występuje także w języku słowackim i niemieckim) - cukierek;
RYMA (fr.) - katar;
BAJTEL (rum.) - dziecko;

     Poza tym w słowiańskich dialektach Górnego Śląska występują liczne germańskie zapożyczenia, które nie zostały przystosowane do słowiańskiego (polskiego) systemu językowego, m.in.:

BAGER (koparka, słowo to w identycznej formie występuje również w j. słowackim);
PRESWUSZT (salceson, słowo to występuje także w j. chorwackim);
BRYLE (okulary, słowo to występuje również w j. czeskim);
WUSZT (kiełbasa);
ASZYMBECHER (popielniczka);
DURŚ (cały czas);
FERTIH (gotowe);
GYNAU (dokładnie);

   Zapożyczenia przecież występują jedynie w pełnoprawnych językach, a nie w gwarach ludowych. W tym miejscu staje się jasne, dlaczego poloniści tak bardzo rugowali germańskie zapożyczenia z śląskiej mowy, nazywając je zaśmieceniami itp. na skutek, czego dzisiaj ona bardzo zubożała.

Porównanie dialektów śląskich języka polskiego i języka niemieckiego.

Dialekty śląskie języków polskiego (ślůnsko godka) i niemieckiego (Schlesisch, Schläsch), mimo że pierwszy jest dialektem słowiańskim, a drugi dialektem germańskim, wykazują pewne podobieństwo. Tabelka poniżej przedstawia kilka przykładów słów obu dialektów i ich polskie i niemieckie odpowiedniki.

dialekt śląski języka niemieckiego (Schläsch)	dialekt śląski języka polskiego (ślůnsko godka)	język niemiecki	język polski
Jungaohs	huncwot, rojber	Hundsfott (ungezogener Junge), Räuber	łobuz, huncwot
kascheln	klojzdnonć	auf dem Eis ausrutschen	pośliznąć się
Kastrull	kastrol	(großer) Topf, Kessel	sagan
Nudelkulle	nudelkula	Nudelholz	wałek do ciasta
Ritsche	ryczka/rycka	Hocker	taboret
rumurbern	rumplować/sznupać	rumwühlen	myszkować

 

W wielu wypadkach Ślązak ma do wyboru wyraz rodzimy bądź niemiecki, lub też w jednych regionach dane pojęcie opisywane jest wyrazem rodzimym (niekoniecznie zgodnym z j. polskim), w innym - wyrazem pochodzenia niemieckiego. Zjawisko to ilustruje tabela:

śląski, germanizm	śląski, rodzimy	język niemiecki	język polski
ółpa	starzik, staroszek	der Opa	dziadek
ółma	starka	die Oma	babcia
fater	ociec, tata, tacik	der Vater	ojciec, tata
frelka	dziołszka, paniynka	das Fräulein	panna
ciga	koza, koziczka	die Ziege	koza
sztrachecle (Ruda Śl.)	kołki (Rybnik)	Streichhölzer	zapałki
luft (Śląsk Górny)	powietrzi (Istebna)	die Luft	powietrze

 

Wpływ języka czeskiego na mowę śląską jest wyraźny, przede wszystkim w zakresie słownictwa, np. aspoń (= przynajmniej), babowka (= babka), bezmała (= nieomal), cesta (= droga), dej pozór! (= uważaj!), galan (= kawaler), gorko (= ciepło), chnet (= zaraz), łożarty (= pijany), ostuda (= wstyd), owiynzina (= wołowina), pójczować (= pożyczać), skórzica (= cynamon), srandowny (= zabawny), stróm (= drzewo) i wiele innych.

Występują też konstrukcje składniowe pochodzenia czeskiego, np. Niż my tam przijechali, uonego już ni boło dóma (= zanim tam przyjechaliśmy, już go nie było w domu, czes. Než jsme tam přijeli, on už nebyl doma.

Sporadycznie zdarzają się wpływy języka słowackiego: czakać (= czekać, forma używana na Śląsku Cieszyńskim) odpowiada formie słowackiej čakať, natomiast forma czeska čekat jest zgodna z formą polską.

W etnolekcie śląskim można zauważyć wyrazy, które swoją wymową przypominają wyrazy pochodzące z języka polskiego, lecz zupełnie różnią się znaczeniem. Do zapisu śląskich słów przyjęto polską transkrypcję. Przykłady:

Śląski	Nie oznacza	Oznacza
bez	bez (brak)	przez
srogi	srogi, restrykcyjny	wielki, ogromny
spodnioki	spodnie	kalesony
rzadny	żaden	ohydny, brzydki
synek	syn	chłopiec
koło	koło	rower
gruba	gruba	kopalnia
sam	sam	tu, tutaj
rzykać	wymiotować	modlić się
kuc(k)ać	kucać	kaszleć
kara	kara	taczka
kelnia	kielnia	chochla
kiszka	jelito, kaszanka	zsiadłe mleko
klara	Klara	Słońce
gorol	góral	osoba spoza Śląska
cera	cera	córka
podany na	podany na	podobny do
przez	przez	ponad, więcej niż
zouza	zołza, zła kobieta	sos
fara	fara, główny kościół	probostwo
rewjyr	rewir, rejon	zwolnienie lekarskie
ćima	ćma	ciemność
topić	topić	palić w piecu
starać się	starać się	martwić się
szterować	sterować	przeszkadzać

Źródło:

- dostępne publikacje

- strony internetowe