Język Śląski

/argumenty za jego uznaniem/

Język śląski jest zespołem gwar używanych przez rodzimych mieszkańców Górnego Śląska, po obu stronach granicy - w Polsce i Republice Czeskiej. Języka śląskiego na co dzień używa co najmniej 70 tys. osób (tyle przyznało się do tego w spisach powszechnych w obu krajach), dla których jest on pierwszym albo drugim językiem, używanym na równi z językiem urzędowym w danym państwie. Język śląski dzieli się 5 grup gwarowych: centralna (gliwicka i strzelecka), wschodnia (katowicka i lubliniecka), południowa (cieszyńska, jabłonkowska, czadecka), zachodnia (raciborska, prudnicka), północna (opolska, oleska, sycowska, niemodlińska).

Język śląski czy górnośląski?

Kiedyś istniały dwie odmiany języka śląskiego - dolnośląski (schlesish) i górnośląski (ślůnski). Uproszczając pierwszy z nich jest językiem o większości cech germańskich z wpływami słowiańskimi, a drugi językiem słowiańskim z wpływami germańskimi. Oba te języki posiadają również liczne, śląskie cechy własne, włączając w to oryginalne słownictwo nie znane w innych językach. Język dolnośląski, występujący głównie na Dolnym Śląsku, używany był powszechnie, zarówno w sferze domowej, jak w bogatej literaturze, m. in. przez noblistę Gerharta Hauptmanna urodzonego w obecnym Szczawnie Zdroju. 

Po 1945 roku odmiana górnośląska jako jedyna z języków śląskich pozostała w użytku, kiedy prawie wszyscy germańscy Ślązacy zostali wysiedleni ze Śląska. Obecnie dolnośląski jest niestety językiem umierającym, wraz z ostatnimi Ślązakami, którzy pamiętają go jeszcze sprzed końca wojny, a ich potomkowie są już językowo wtopieni w społeczność niemiecką. Jedynym wciąż powszechnie używanym językiem śląskim jest jego słowiańska, górnośląska odmiana. Dlatego też język górnośląski zwany jest obecnie po prostu - śląskim.

Język a gwara.

Język śląski jest mylony często z tzw. "gwarą śląską". Pogląd taki wyraża nawet część polskich językoznawców. Dzieje się tak pomimo tego, że język śląski, który stanowi zbiór wielu bliskich sobie gwar, z definicji nie może być pojedynczą gwarą. Zespół gwar jednego dialektu nazywamy natomiast językiem. Tzw. "gwara śląska" występuje jednak równolegle z prawidłowym językiem śląskim - jest to popularyzowany przez radio i telewizję (w mniejszym stopniu literaturę) sztuczny "sceniczny" twór językowy. Twór ten powstał, by uprzystępnić język śląski polskiej publiczności, a zarazem spolonizować go. Stanowi on tak naprawdę język polski, który jest jedynie stylizowany na śląski, z dodatkiem pojedynczych słów niemieckich, które w prawidłowym języku śląskim nie zawsze występują. Tzw. "gwara śląska" zwana jest też "masztalszczyzną" (od stylizowanych na śląski dowcipów Masztalskich). Niektórzy śląscy artyści, jak np. zespół Underground , mają odwagę przyznać się, że wykorzystywana przez nich mowa, jest bardziej mieszanką śląsko-polską. Niestety większość wykonawców uznaje swój "sceniczny śląski" za język Ślązaków, czym przyczynia się do degradacji jego oryginalnej formy.
Język polski w porównaniu z tzw. "gwarą śląską" i prawidłowym językiem śląskim:

 JĘZYK POLSKI                                           "GWARA ŚLĄSKA"                                         JĘZYK ŚLĄSKI

Ja się nie wstydzę                                                   Jo sie nie wstydza                                             Mje ńyma gańba

      Ja to lubię                                                              Jo to lubia                                                   Móm to růd/rada

  Ja Cię kocham                                                       Jo Cie kochom                                                     Jo Ci přaja

    Ma ktoś 8 lat?                                                      Mo ktoś 8 lot?                                               Je kůmu na 8 rokůw?

        Uważaj                                                                Uważej                                                                Dej pozůr

       ziemniaki                                                              ziemnioki                                                                kartofle

       kawałek                                                                 kawołek                                                               kůnsek

         tutaj                                                                        tutej                                                                     sam

W Czeskiej Republice, wielu językoznawców również nazywa język śląski gwarą - slezská nářečí českého jazyka - gwara śląska języka czeskiego. Zagadką dla Ślązaków po obu stronach granicy, którzy mówią dokładnie tym samym odłamem śląskiego, jest to, że jedni językoznawcy uznają ich język za integralną część języka polskiego, a drudzy za integralną część języka czeskiego. Natomiast jeszcze inni językoznawcy uznają tę właśnie rozbieżność za jednoznaczny dowód na to, że nie można traktować śląskiego ani za język polski, ani za czeski, ale za osobny język z cechami języka starosłowiańskiego wspólnymi również dla języka polskiego i czeskiego.

Język śląski w przeszłości

Za najstarszy zabytek piśmienniczy języka śląskiego uznaje się ten sam dokument, który jest jednocześnie zabytkiem języka polskiego i czeskiego. Dokumentem tym jest Księga Henrykowska z zapisanym w roku 1270 sławnym zdaniem "Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai". Zostało ono wypowiedziane przez osiadłego na Dolnym Śląsku czeskiego rycerza Boguchwała do jego miejscowej żony, gdy ta mełła ziarno na ręcznych żarnach. Zdanie zostało określone przez kronikarza jako polskie (ta część Śląska znajdowała się wówczas pod panowaniem Polski), jednak zawiera w sobie charakterystyczne cechy zarówno współczesnego języka polskiego, czeskiego i śląskiego - "day" (polska końcówka "-aj", w czeskim i śląskim "-ej"), "ut" (czeskie "ať", po śląsku "dyć", po polsku "niech"), "pobrusa" (wyłącznie śląska końcówka "-a", w polskim "-ę", w czeskim "-u" oraz "-ím"). Podobieństwa do wszystkich tych języków nie wynikają tylko z faktu, że zdanie to powiedział Czech do Ślązaczki na terenie Polski, ale też dlatego, że wszystkie te języki były w owym czasie podobne do siebie. W dużym stopniu stanowiły one jeszcze jednorodny zachodni język starosłowiański, zwany też w zależności od opcji naukowca językiem staropolskim lub staroczeskim.

ORYGINAŁ: Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai
ŚLĄSKI: Dej, dyć jo pobruša, a ty uodpočywej
POLSKI: Daj, niech ja pomielę, a ty odpocznij
SŁOWACKI: Daj, nech ja pomeliem, a ty odpočívaj
CZESKI: Dej, ať já pomelu, a ty odpočívej

Pierwsza znana wzmianka o języku śląskim pochodzi natomiast z lat 1392-1422, kiedy to w kronice klasztoru w Żaganiu zapisano polecenie używania języka śląskiego przy ewangelizacji. Wtedy też po raz pierwszy użyto rozróżnienia na język śląski ("ligwa Sleziana") i miejscową gwarę śląską ("ydeoma Saganense"). Wraz z postępującą germanizacją Śląska obszar występowania słowiańskiego języka śląskiego przesuwał się na wschód i pozostał jedynie na Górnym Śląsku. Jako, że pisownia górnośląska nie była ustandaryzowana, by zapisać słowiańską mowę posługiwano się tu łamanym językiem polskim, czeskim lub morawskim - w zależności od okresu i obszaru. Więcej śląskojęzycznych przykładów literatury objawiło się dopiero na przełomie XIX i XX wieku w okresie Wiosny Ludów i renesansu słowiańskich narodowości. Po wywołanej nacjonalizmem II wojnie światowej, państwa Europy Środkowej w nowych granicach starały się zunifikować swoich obywateli różnych narodowości w jednej świadomości narodowej. W okresie komunizmu język śląski był przez instytucje państwowe zwalczany. W Polsce na porządku dziennym były kary cielesne wobec dzieci szkolnych odzywających się po śląsku, a także szykany wobec dorosłych, poprzez odmowę obsługi w urzędzie, zakaz awansu zawodowego czy incydentalne pobicia. Jedyną dopuszczalną formą publicznego występowania języka śląskiego była zdeformowana "gwara sceniczna" oraz spolonizowane występy folklorystyczne. Podobne zdarzenia miały też miejsce w Czechosłowacji.

Obecny status języka śląskiego Od 1989 roku Ślązacy mogą już swobodnie używać swojego języka. Chociaż w przestrzeni publicznej język Ślązaków nadal natrafia na opór instytucji państwowych, jesteśmy świadkami renesansu języka śląskiego i coraz bardziej żywiołowego zainteresowania nim nie tylko wśród ludności autochtonicznej. Niestety ani państwo czeskie, ani polskie nie nadało jeszcze językowi śląskiemu statusu języka regionalnego. Burzliwe dyskusje na ten temat toczą się zwłaszcza w Polsce, gdzie mieszka większość rdzennych Ślązaków. Używanie śląskiego jako swojego pierwszego języka zadeklarowało w spisie powszechnym 56 tys. polskich obywateli. Niestety mimo tego, w sprzeczności z europejskimi standardami, odmawiane jest Ślązakom prawne wsparcie dla ich języka. Przed uznaniem śląskiego za język regionalny lub etniczny stawiane są z niezrozumiałych powodów wymagania, których nie stawia się innym językom lokalnym, takim jak kaszubski, romski czy tatarski. Pomimo tego, a może właśnie na skutek tego, zainteresowanie językiem śląskim stale wzrasta. Ślązacy sami zajmują się wydawaniem literatury po śląsku i organizują się w walkę o pomoc państwa dla swojego języka. Jak podkreślają, uważają za niesprawiedliwe, że z płaconych przez nich podatków nauczane są lokalnych języków jedynie dzieci kaszubskie czy romskie, ale nie ich same. Takie praktyki odczuwają oni jako kontynuację komunistycznego polonizowania swojej społeczności oraz dyskryminację i próbę skłócenia ich z pozostałymi obywatelami Polski.

Źródło:

- dostępne publikacje

- strony internetowe